Πέμπτη 29 Μαΐου 2014

Για όλα τα χρόνια που θα περάσουν

Σ’ ἀκολούθησα, ἀπ’ τ’ ἀνοιχτό παράθυρο ἐρχόταν ἡ εὐωδία τοῦ κήπου (ὤ, θά ‘μαστε νεκροί κι ἡ ἄνοιξη θά ’ρχεται πάλι καί πάλι) – σέ πλησίασα, μέ κοίταξες στά μάτια καί τότε σέ φίλησα, σέ φίλησα γιά ὅλα τά χρόνια πού θά περάσουν, γιά ὅλες τίς ἐλπίδες πού θά χαθοῦν, σέ φίλησα καί σέ κράτησα πάνω μου.

Από τις «Βιολέτες για μια εποχή» του Τάσου Λειβαδίτη, εκδόσεις Κέδρος Ολόκληρη η ανάρτηση...

Κυριακή 25 Μαΐου 2014

Οι βασικοί νόμοι της ανθρώπινης ηλιθιότητας

Θα μπορούσε να ήταν τυχαίο αλλά κάθε άλλο. Το βράδυ των εκλογών, για λόγους σε όλους γνωστούς, ήρθε στο νου μου το συγκεκριμένο βιβλίο του Τσιπόλα. Οι βασικοί νόμοι της ανθρώπινης ηλιθιότητας είναι ένα έργο εξαιρετικό που θα ήταν χρήσιμο, για να μην πω προαπαιτούμενο, για όποιον θέλει να ασχοληθεί (με όποιο τρόπο) με την ελληνική πολιτική σκηνή και κυρίως να ερμηνεύσει τα αποτελέσματα της. Μια γρήγορη περιδιάβαση στους εκλεγμένους αντιπροσώπους κάποιων τοπικών κοινοτήτων, μικρών ή μεγάλων, θα αρκούσε να εξηγήσει την αναφορά του βιβλίου στην ελληνική πραγματικότητα.

Ο ίδιος ο Κάρλο Τσιπόλα (1922-2000), διάσημος καθηγητής του Μπέρκλεϊ, δημοσίευσε σημαντικά βιβλία Οικονομικής Ιστορίας, αλλά κανένα από αυτά δεν είχε τη διάδοση του δοκιμίου του Οι βασικοί νόμοι της ανθρώπινης ηλιθιότητας. Αναρωτιέμαι εάν ζούσε ο σπουδαίος αυτός καθηγητής εάν θα εμπλούτιζε το περιεχόμενο του βιβλίου του με αυτά που συμβαίνουν στο εκλογικό περιβάλλον της χώρας μας. Ίσως πάλι η επιστημονικότητα του να του απαγόρευε να ασχοληθεί με κάτι τόσο απροσδιόριστο όσο η ελληνική πολιτική σκηνή.

Κατά τον Τσιπόλα λοιπόν υπάρχουν πέντε «νόμοι» της ανθρώπινης ηλιθιότητας.
Πρώτον, πάντοτε και αναπόφευκτα όλοι υποτιμούν τον αριθμό των ηλιθίων μέσα σε έναν πληθυσμό.

Δεύτερον, η πιθανότητα κάποιος να είναι ηλίθιος είναι ανεξάρτητη από τη χαμηλή ή υψηλή επίδοσή του σε οποιονδήποτε τομέα.

Τρίτον, ηλίθιος είναι όποιος προκαλεί ζημιά σε άλλον άνθρωπο ή σε ομάδα ανθρώπων χωρίς να ωφεληθεί τίποτε ή παρ’ ότι ζημιώνεται ο ίδιος. (Υπενθυμίζω πως ο συγγραφέας έχει πεθάνει πριν την ανάγνωση των αποτελεσμάτων των σημερινών εκλογών).

Ο Τσιπόλα κατασκευάζει μια τυπολογία με κριτήριο το ποιος προκαλεί ζημιά σε ποιον και ποιος ωφελείται από τη ζημιά.
Ο ηλίθιος είναι ο ένας από τους τέσσερις τύπους ανθρώπων. Υπάρχουν άλλοι τρεις, δηλαδή ο ευφυής, ο ανήμπορος (ακριβέστερη μετάφραση από τα ιταλικά: φουκαράς) και ο κακοποιός (ακριβέστερη μετάφραση: ληστής. Η κατά τα άλλα καλή ελληνική μετάφραση πάσχει σε αυτά τα σημεία). Ο ευφυής με τις ενέργειές του ωφελεί τους άλλους και επίσης ωφελείται ο ίδιος. Ο φουκαράς ωφελεί μεν τους άλλους, αλλά ζημιώνεται ο ίδιος γιατί οι άλλοι τον εκμεταλλεύονται. Και ο ληστής ζημιώνει τους άλλους για να ωφεληθεί ο ίδιος.

Τέταρτον, οι μη ηλίθιοι πάντοτε υποτιμούν τις ζημιογόνες δυνατότητες των ηλίθιων. Ξεχνούν ότι ο συγχρωτισμός με ηλίθιους αποδεικνύεται ένα ηλίθιο λάθος.

Και πέμπτον, οι πιο επικίνδυνοι άνθρωποι στον κόσμο είναι οι ηλίθιοι. Μάλιστα ο Τσιπόλα διατείνεται ότι οι ηλίθιοι είναι ομάδα πιο ισχυρή από τη Μαφία και το «στρατιωτικό – βιομηχανικό πλέγμα».

Κατά τον συγγραφέα ο ηλίθιος διακρίνεται από τους υπόλοιπους με βάση ένα εξωτερικό κριτήριο: το αν ζημιώνει τόσο τους άλλους όσο και τον εαυτό του (ή έστω δεν τον ωφελεί). Αν και ο Τσιπόλα κάνει φευγαλέα αναφορά στο «γονίδιο της ηλιθιότητας», δεν προτείνει κάποια εγγενή χαρακτηριστικά που έχουν οι ηλίθιοι και μόνον αυτοί και εξαιτίας των οποίων προκαλούν ζημιές στους γύρω τους, χωρίς προσωπικό όφελος.

Άλλωστε, το αν πράγματι επήλθε ζημιά σε αυτόν που ενήργησε και στους γύρω του είναι μια υποκειμενική κρίση η οποία μπορεί να μεταβάλλεται κατά μήκος του χρόνου. Αν μικρή ζημιά σήμερα μπορεί να προκαλέσει μεγάλο όφελος για όλους σε μεταγενέστερο χρόνο, τότε ο ηλίθιος του σήμερα μπορεί να αποδειχθεί ο προνοητικός του αύριο ή ο διορατικός του μεθαύριο.

Δεύτερον, η ζημιά ή το όφελος δεν λογίζονται μονοδιάστατα. Κανείς δεν διαμορφώνει τη ζωή του μόνο με όρους ζημιάς – οφέλους. Μπορεί κάποιος να θεωρηθεί φουκαράς επειδή δεν τον ενδιαφέρουν τα προσωπικά οφέλη αλλά η επιτυχία της παγκόσμιας επανάστασης ή η σωτηρία μετά θάνατον.

Τρίτον, είναι εύλογο να παραδεχτούμε ότι υπάρχουν ηλίθιες πράξεις, όχι ηλίθιοι άνθρωποι. Δηλαδή η μονάδα ανάλυσης είναι η πράξη, όχι ο άνθρωπος. Ο Τσιπόλα δεν το δέχεται αυτό, επειδή κατατάσσει τους ανθρώπους σε έναν από τους τέσσερις τύπους με βάση τον σταθμισμένο μέσο όρο των πράξεών τους. Ωστόσο, όλοι μπορούμε να φερθούμε ηλίθια κάποιες φορές. Αυτό είναι κάτι που ομολογούμε συνήθως στον εαυτό μας σε στιγμές περισυλλογής. Η ηλιθιότητα εξαρτάται από τα πολιτισμικά συμφραζόμενά της. Δηλαδή, η κρίση εκείνου που φέρθηκε ηλίθια για τον εαυτό του, καθώς και η δική μας αποτίμηση της πράξης του, επηρεάζονται από το τι θεωρείται ηλίθιο και τι όχι κατά περιόδους σε κάθε κοινωνία.

Κλείνοντας αξίζει να σταθούμε σε μια αναφορά που κάνει στο έργο του για την ανθρώπινη ηλιθιότητα και να την συνδυάσουμε με την Ελλάδα της κρίσης. Προ και μετά εκλογών. Τα συμπεράσματα δικά σας: «σε μια χώρα που έχει πάρει την κάτω βόλτα το ποσοστό των ηλίθιων είναι σταθερό, ωστόσο παρατηρείται μεταξύ αυτών που κατέχουν την εξουσία μια δραματική εξάπλωση των ληστών με καλπάζουσα ηλιθιότητα… και μεταξύ όσων δεν μετέχουν στην εξουσία μια εξίσου ανησυχητική αύξηση των φουκαράδων».

Οι «βασικοί νόμοι της ανθρώπινης ηλιθιότητας» του Carlo M. Cipolla κυκλοφορούν από τις εκδόσεις Κέδρος
Ολόκληρη η ανάρτηση...

Παρασκευή 23 Μαΐου 2014

Την Άνοιξη με προσοχή

Πιάνω τήν ἄνοιξη μέ προσοχή καί τήν ἀνοίγω.
Μέ χτυπάει μιά ζέστη ἀραχνούφαντη ἕνα μπλέ πού μυρίζει ἀνάσα πεταλούδας
οἱ ἀστερισμοί τῆς μαργαρίτας ὅλοι ἀλλά τέρατα παρδαλά μέ κεραῖες συρμάτινες
σά λέπια χρυσά λαμέ καί πούλιες κόκκινες
θά ,λεγες, ἕτοιμα ὅλα τους νά πᾶν στόν χορό τῶν μεταμφιεσμένων τοῦ Ἅδη.

Από το «Ημερολόγιο ενός αθέατου Απριλίου» του Οδυσσέα Ελύτη, εκδόσεις Ίκαρος
Ολόκληρη η ανάρτηση...

Κυριακή 18 Μαΐου 2014

Μια φορά κι έναν καιρό ήταν ένα μυρμήγκι

Το παραμύθι με το μικρό μυρμήγκι ξεκινά από πολύ παλιά, δεκαετίες πριν. Δεν είναι από αυτά που ακούγαμε μικροί. Είναι από εκείνα που μάθαμε (;) μεγάλοι. Θα το θυμηθείτε όλοι, είμαι βέβαιος. Κάπου το έχετε ξανακούσει, κάπου το έχετε ξαναδεί, σίγουρα κάποτε βρήκατε τον ίδιο τον εαυτό σας ως ήρωα στην πλοκή του.

Μια φορά κι ένα καιρό λοιπόν ήταν ένα μικρό μυρμήγκι το οποίο κάθε μέρα (εκτός από τις μέρες του χειμώνα) έβγαινε από την φωλιά του και γύρευε τροφή για το ίδιο αλλά και για να αποθηκεύσει στη φωλιά του για όλες τις δύσκολες μέρες που κάθε χρόνο ακολουθούσαν. Αυτό το μικρό μυρμήγκι συνήθιζε καθημερινά να πηγαίνει σε έναν θεόρατο πέτρινο τοίχο και με τα μικρά του δόντια να δαγκώνει λίγο από το σκληρό πέτρινο υλικό και να το μεταφέρει στην φωλιά του. Το μικρό μυρμήγκι έκανε αυτή την κίνηση κάθε μέρα για πολλά χρόνια με την ίδια επιμονή και όρεξη. Ο τεράστιος πέτρινος τοίχος ούτε που ένιωθε κάτι από το μικρό δάγκωμα του μυρμηγκιού, (άραγε τα μυρμήγκια τρώνε τεράστιους τοίχους;) κι έτσι δεν ένιωθε ποτέ ούτε καν την παρουσία του.

Τα χρόνια λοιπόν πέρασαν ώσπου μια μέρα, φθινόπωρο ήταν σίγουρα, το μυρμήγκι ξαναβγήκε από τη φωλιά του και κάνοντας τη γνώριμη διαδρομή του ξανακατευθύνθηκε στον γνωστό προορισμό του και μόλις έφτασε στον πέτρινο γιγάντιο τοίχο άνοιξε το μικρό του στοματάκι και δάγκωσε μια σκόνη από τις γιγάντιες πέτρες του γιγάντιου τοίχου. Και τότε!!! Σαν μια σκηνή από εικόνα της Αποκάλυψης ο γιγάντιος τοίχος γκρεμίστηκε κι έπεσε απότομα κάνοντας έναν εκκωφαντικό θόρυβο, ανακατεμένο με ένα τεράστιο σύννεφο σκόνης ανάμεσα στα τεράστια συντρίμμια που είχαν πλακώσει γύρω τους τα πάντα. Τα πάντα εκτός από το μικρό μυρμήγκι που ήταν τόσο μικρό που γλίτωσε ακόμη και τη συντριβή του. Μόλις αυτό κατάλαβε πως ο τοίχος είχε γκρεμιστεί έτριψε για λίγο το πηγούνι του και κατευθύνθηκε σε άλλο τοίχο πιο στέρεο και πιο μεγάλο. Δεν ήθελε πια να μεταφέρει πέτρες από έναν τοίχο που είχε γίνει συντρίμμια, όσο να είναι κάθε τοίχος όταν γκρεμίζεται δεν είναι τίποτε άλλο από ερείπια, ούτε μια σκόνη του δεν έχει σημασία…

Το μυρμήγκι αυτό το λέγανε συνήθεια και τον μεγάλο πέτρινο τοίχο χρόνο. Ήταν και τα δυο δικά μου, δικά σου, όλων μας. Και το μυρμήγκι κι ο τοίχος, μόνο που όταν εγώ κατάλαβα ποιος είναι ποιος, ο τοίχος μου είχε γκρεμιστεί από τα καθημερινά μικρά ανεπαίσθητα δαγκώματα του μικρού μυρμηγκιού.

Οι άνθρωποι είμαστε αυτό που γινόμαστε καθημερινά. Αυτό που καθημερινά συνηθίζουμε ή επιτρέπουμε να κάνουμε είναι το πεπρωμένο μας. Μόνο που στην αρχή δεν το παρατηρούμε, δεν του δίνουμε τη σωστή σημασία. Οι άνθρωποι που χωρίζουν μετά από ένα μήνα, δυο, πέντε ή είκοσι χρόνια χωρίζουν επειδή κάθε μέρα όλο το προηγούμενο καιρό δεν έβλεπαν, δεν αντιλήφθηκαν το μικρό μυρμήγκι που έτρωγε τις μέρες τους. Ο μαθητής που καθημερινά αφιερώνει πολλές ώρες στον υπολογιστή και στην τηλεόραση κι όχι στο διάβασμα, μάλλον θα έχει απογοητευτικές επιδόσεις στις εξετάσεις καθώς τόσο καιρό πριν από αυτές η καθημερινότητα του χτίζονταν με μικρές συνήθειες που εγγυούνταν την αποτυχία. Κάποιος άλλος πάλι μπορεί να βαριέται (αλήθεια επιτρέπεται να βαριέται ο νέος;) επειδή κάθε μέρα επιτρέπει στον εαυτό του να μεγαλώνει με συνήθειες που κρύβουν τη δημιουργικότητα και την πρόοδό του. Ένα μικρό μυρμήγκι τόση ζημιά; Ένα μικρό μυρμήγκι, ναι. Αυτό που θα καταστρέψει τη ζωή σου είναι αυτή η καθημερινή μικρή συνήθεια. Μια μικρή συνήθεια, μια ανοχή, μια δεύτερη συνήθεια, η αναβολή, η συγκατάβαση και καιρό με τον καιρό έγινες ξένος με τον σύντροφο σου, ξένος από τους ανθρώπους γύρω σου, ξένος από τις πιο όμορφες ελπίδες, από αυτό που σε έδενε με το νόημα του κόσμου, ξένος μάλλον κι από τον ίδιο σου τον εαυτό.

Τις περισσότερες φορές καταλαβαίνουμε το γκρέμισμα του τοίχου, των ονείρων, της ίδιας μας της ζωής μετά από ένα εκκωφαντικό συμβάν. Πρέπει για παράδειγμα να ανακοινωθεί ένα διαζύγιο για να επισημοποιήσει τα χρόνια που το μικρό μυρμήγκι κατέτρωγε τις υγιείς βάσεις μιας σχέσης. Το βέβαιο είναι πως όσο εκκωφαντικό είναι αυτό το γεγονός τόσο ανεπαίσθητο είναι το καθημερινό άθροισμα των αιτίων – συμπτωμάτων που το προκάλεσαν. Η καταραμένη ευκολία είναι συνήθως ο πιο αξιόπιστος εγγυητής πως θα γίνεις ό,τι επιτρέπεις. Κάθε ώρα για παράδειγμα που βλέπεις τηλεόραση αντί να διαβάζεις ένα βιβλίο ή να καλλιεργείς τις ανθρώπινες σχέσεις σου είναι ένα μικρό δάγκωμα του μικρού μυρμηγκιού στον μεγάλο τοίχο της δικής σου ζωής. Κάποτε θα γκρεμίσει την ελπίδα σου για το μέλλον, τη θέση που αντιπροσωπεύεις ως λειτουργικό μέλος ενός συνόλου που προϋποθέτει θυσία κι αγώνα για την κοινωνία του. Πιο πριν, πριν γίνεις ξένος με όλους, η αποξένωση θα έχει χτυπήσει, το ίδιο ύπουλα κι αθόρυβα την πόρτα σου κι εσύ, ανυποψίαστος μα τραγικά υπεύθυνος θα της έχεις επιτρέψει να διαλύσει τη ζωή σου. Την τροφή την έδωσες εσύ. Με την ευκολία, τη συγκατάθεση, έπειτα με την ανοχή και τέλος με την συνήθεια.

Τα παραμύθια των παιδικών μας χρόνων τελείωναν πάντα με ένα ευτυχισμένο τέλος και τη ρητή διαβεβαίωση πως «ζήσαν αυτοί καλά κι εμείς καλύτερα». Το παραμύθι με το μικρό μυρμήγκι είναι από αυτά των μεγάλων ώριμων ηλικιακά χρόνων μας. Εκεί δεν τελειώνουν τα πάντα ευχάριστα, τουλάχιστον όχι εδώ. Το ευτύχημα είναι πως έχουμε, ο καθένας από εμάς ξεχωριστά, το μεγάλο ευτύχημα να γράψουμε, ή καλύτερα να δοκιμάσουμε να γράψουμε, οι ίδιοι το τέλος. Αυτό γράφεται από την τροφή που δίνουμε οι ίδιοι στο θηρίο, συγγνώμη στο μυρμήγκι, που καθημερινά γίνεται συνήθεια μας, χρόνος μας, καθημερινότητα και εν τέλει ζωή και πεπρωμένο μας. Τώρα που μπορείς νίκησε το μυρμήγκι, ίσως αύριο να σε έχει νικήσει αυτό για πάντα.
Ολόκληρη η ανάρτηση...

Παρασκευή 16 Μαΐου 2014

Στο μεγάλο τριανταοχτάχρονο παζάρι της ζωής μου

Και δεν ξέρω πώς, - ήταν η ώρα στοχαστική, κ’ η μοναξιά, κ’ ο τόπος, - έφυγε κ’ η ψυχή μου, πισωδρόμησε στα υγρά και στεγνά μονοπάτια της περασμένης μου ζωής, γύμνωσε τον εαυτό μου, και τον έκρινε και στοχάστηκε.
Τριανταοχτώ χρονών. Πέρασαν τα νιάτα με τα όνειρα, κυλάει ο χρόνος που φέρνει το μεστωμένο άντρα στο κατώφλι του χινοπώρου. Τα γερατειά; Είναι ακόμα μακριά. Μα πού είναι και τα νιάτα; Τι απομένει από την φλόγα της ψυχής, αυτή που φώτιζε τη ζωή με αντιφεγγίσματα πορφυρά; Τι κέρδισα, τι έχασα στο μεγάλο τριανταοχτάχρονο παζάρι της ζωής μου;
Και τότε είδα, και τότε ένιωσα - καθώς ο ήλιος του απομεσήμερου έγυρε κουρασμένος στο δρόμο της νυχτός - πως κύλησαν ανόητα τα χρόνια τα τριανταοχτώ, πως σπαταλήθηκαν δίχως λογισμό και κρίση, δίχως στοχασμό και πείρα, δίχως ηδονή και πίκρα, σε μια τελμάτωση ζωής καθημερινής, καθεωρινής, κουρντισμένης ωσάν ρολόι μ΄ ελατήρια που δεν λένε να σπάσουν ποτέ. Σπατάλησα τα κερδητά μου δίχως να τα χαρώ. Κ’ ήταν ζημιές τα κέρδη, κέρδη οι ζημιές, που ισοσκέλιζαν απελπιστικά όλα τα φύλλα του μεγάλου βιβλίου... Καμιά μεταφορά εις νέον. Καμιά ανωμαλία στους λογαριασμούς. Κατάντησε μαγαζάκι η επιχείρηση, που πούλαγε αφιόνι με δράμι σ’ όσους ήθελαν να αποχτηνωθούν, όπως εγώ, όπως ο κόσμος όλος.

Από το «Χαμένο νησί» του Μ. Καραγάτση, εκδόσεις Εστία
Ολόκληρη η ανάρτηση...

Σάββατο 3 Μαΐου 2014

Δραπέτες κι Άγιοι

Κλωνάρια λέξεων ἀδημονοῦν γιά Μάιο. Καθώς δραπέτες
φωτοστέφανων τοῦ Angelico μία θέση ἁγίου διεκδικοῦν μέσα στό ποίημα.

Από το «Εκ του πλησίον» του Οδυσσέα Ελύτη, εκδόσεις Ίκαρος Ολόκληρη η ανάρτηση...