Παρασκευή 8 Μαΐου 2009

Το μεγάλο Ναι και το Όχι το σωστό!

CHE FECE... IL GRAN RIFIUTO

Σὲ μερικοὺς ἀνθρώπους ἔρχεται μία μέρα
πού πρέπει τὸ μεγάλο Ναὶ ἢ τὸ μεγάλο τὸ Ὄχι
νὰ ποῦνε. Φανερώνεται ἀμέσως ὅποιος τὸ’ χει
ἕτοιμο μέσα τοῦ τὸ Ναί, καὶ λέγοντας τὸ πέρα

πηγαίνει στὴν τιμὴ καὶ στὴν πεποίθησή του.
Ὁ ἀρνηθεῖς δὲν
μετανοιώνει. Ἂν ρωτιοῦνταν πάλι,
ὄχι θὰ ξανάλεγε. Κι ὅμως τὸν καταβάλλει
ἐκεῖνο τ’ ὄχι –τὸ σωστό- εἰς ὅλην τὴν ζωή του.


Το συγκεκριμένο ποίημα είναι από τα πιο παρεξηγημένα του Αλεξανδρινού ποιητή. Ο Σεφέρης ήδη από το 1941 μιλούσε αρνητικά γι’ αυτό, ενώ ο ίδιος ο Καβάφης μετά το 1910 και ίσαμε τον θάνατό του (1933), δεν το ενέταξε στις συλλογές που εξέδιδε ως τα τέλη της ζωής του δίχως ωστόσο να το αποκηρύξει. Στο Αρχείο Καβάφη σώζονται ανέκδοτα δύο αυτόγραφα σχόλιά του, ασφαλώς πρώιμα, που μαρτυρούν, αν όχι τις επιφυλάξεις που ενδεχομένως ωρίμασαν αργότερα, πάντως όμως ότι σχεδόν εξαρχής ένιωθε πως το ποίημα αυτό χρειαζόταν διευκρινίσεις.Σχολιάζει λοιπόν ο Καβάφης: «Εφιστώ προσοχήν εις την λέξιν μερικούς. Σε μερικούς ανθρώπους, όχι σε όλους». Με άλλα λόγια: το ποίημά μου δεν είναι γενικής (ούτε καθημερινής) εφαρμογής, αλλά ισχύει μόνο για λίγους ανθρώπους (και για την ημέρα εκείνη που θα κρίνει όλη την υπόλοιπη ζωή τους).

Στο δεύτερο και ουσιαστικότερο σχόλιο του Καβάφη για το ίδιο ποίημα αναφέρεται στον «ήρωα» ή αντι-ήρωά του — ο οποίος δεν είναι εκείνος που είπε «το μεγάλο Ναι», αλλά αυτός που είπε «το μεγάλο Όχι». Το σχόλιο είναι συντομογραφημένο, άρα για προσωπική χρήση του ποιητή: «Αρνήθηκε, γιατί σκέφτηκε ευσυνείδητα ή πως είναι ακατάλληλος για το έργο ή πως το έργο είναι ανάξιό του ή πως το έργο δεν έπρεπε να πραγματοποιηθεί ή κάποια παρόμοια λογικήν αιτία. Όμως κάποιος άλλος ανέλαβε το έργο και επέτυχε — πιθανότατα επειδή ήταν ο κατάλληλος για τούτο το ειδικό έργο, ή είχε στην διάθεσή του ορισμένα ειδικά μέσα, τα οποία αλλοίωσαν ή διευκόλυναν ή βελτίωσαν το έργο είτε τα αποτελέσματά του. Η επιτυχία αυτού του κάποιου άλλου αντανακλά εις βάρος του Αρνηθέντος, και αυτός είναι ο λόγος που, αν και ο Αρνηθείς εγνώρισε πως το Όχι του ήταν σωστό, μολαταύτα τούτο το Όχι τον βαραίνει σε όλη την ζωή του — το κάνουν να τον βαραίνει οι υποψίες και οι φλυαρίες και οι επιτιμήσεις και οι παρανοήσεις των πολλών».

Το πρώτο σχόλιο συνοδεύεται από μιαν άλλη σημείωση του Καβάφη, για τον ιταλικό τίτλο του ποιήματος («Che fece… il gran rifiuto» = Αυτός που έκανε… την μεγάλη άρνηση). Είναι γνωστό πως προέρχεται από ένα στίχο του Ντάντε για κάποιον που από δειλία («per viltate» ή «per viltà») είπε Όχι, και τα αποσιωπητικά δείχνουν ότι ο Καβάφης παρέλειψε τις δύο αυτές λέξεις — δικαιωματικά αφού δεν ερμηνεύει τον Ντάντε αλλά απλώς του δανείζεται μιαν έκφραση για τον τίτλο ενός τελείως άσχετου ποιήματος.

Στην σημείωσή του, λοιπόν, αυτήν ο Καβάφης γράφει: «Το “per viltate” βγήκε διότι ακριβώς το ποίημα πραγματεύεται ή υπονοεί την έλλειψιν του viltate».

Ο Καβάφης κάνει λόγο για τις συγκεκριμένες στιγμές της ζωής μας που οι συνειδητοποιημένοι άνθρωποι καλούνται να λάβουν μοιραίες (με όλη τη σημασία της λέξης) αποφάσεις. Οι στιγμές αυτές είναι σπάνιες επειδή είναι ριζικές. Στη ποίησή του δεν υπάρχει άσπρο – μαύρο, καλό - κακό. Όσο σωστό είναι το ένα είναι και το άλλο. Έτσι και στη ζωή δεν υπάρχει ένας σωστός τρόπος. Και το Ναι και το Όχι αποκτούν κάποια αξία όταν εκπορεύονται από την εσώτατή μας αλήθεια. Αυτός που θέλει και μπορεί να πει το Ναι θα το πει. Όποιος όμως δεν είναι σε θέση να σηκώσει τις συνέπειες του θα αρνηθεί και αυτό το Όχι θα είναι σωστό.

Στη καθημερινή μας πραξιολογία ιεροποιήσαμε το Ναι υπερεκτιμώντας τις δυνάμεις και τα όριά μας θεωρώντας πως όλοι είμαστε έτοιμοι και ικανοί για όλα. Αλήθεια όμως, συνήθως χρειάζεται ασύγκριτα περισσότερο θάρρος να πεις ένα Όχι παρά το ευάρεστο Ναι. Να χρησιμοποιείς αξιοκρατικά μέσα για ένα σκοπό και όχι να υπηρετείς τον δεύτερο με τη χρήση των όποιων μέσων.

Φανταστείτε να σας ζητούν κάτι που δεν μπορείτε να κάνετε ή να μπαίνετε σε αυτή τη διαδικασία για να πείσετε κάποιον ή τον εαυτό σας πως αξίζετε κάτι παραπάνω. Η διαφορά τίθεται αυτόματα. Αυτό που είμαστε αντικαθίσταται από αυτό που θέλουν οι άλλοι να είμαστε. Γινόμαστε κάποιοι για τα μάτια των άλλων γιατί απλά δεν μπορούμε να είμαστε συνεπείς με τον εαυτό μας.

Δεν είμαστε μαθημένοι στον αγώνα και στη δοκιμασία γι’ αυτό δεν θέλουμε το όχι το σωστό να μας «καταβάλει για όλη τη ζωή μας». Προτιμούμε να πούμε και να πράξουμε ψέματα στον εαυτό μας και σ’ όποιον σχετίζεται μαζί μας γιατί παγιδευόμαστε από την ψευδαίσθηση της πολυδιαφημιζόμενης ευτυχίας που θέλει μόνο νικητές και γέλια και αποβράζει κάθε ίχνος πόνου, εμπιστοσύνης, αγωνίας ή κοινής δοκιμασίας.

Η ευθύνη μας έγκειται στο σημείο που δίνουμε μια ταυτότητα στις δυνατότητές μας. Απεριόριστες ή μη. Οι πρώτες εγκλωβίζουν σε μια πορεία άγχους και ψεύτικων αποδείξεων. Πιθανότατα και μεγάλων συγκινήσεων. Όμως το μεγάλο Όχι το λένε οι άνθρωποι που αναγνωρίζουν πως έχουν όρια και προσπαθούν με αυτά να ζήσουν ό,τι πιο πλήρες είναι σε θέση να χωρέσουν. Δε ζηλεύουν, δεν μεμψιμοιρούν γιατί η μοίρα τους είναι θέμα καθαρά προσωπικό, καρπός ωριμότητας κι αυτοσυνειδησίας και κυρίως έχουν την αίσθηση πως ζουν τη δική τους περιπέτεια και όχι τη ζωή ενός άλλου. Και σίγουρα χρειάζεται απίστευτα μεγαλύτερη ωριμότητα και γενναιότητα για να πεις το Όχι το σωστό και να διαφοροποιηθείς από την δειλία και την ανόητη δουλικότητα των αναποφάσιστων ή εγωιστών ανθρώπων.

Ολοκληρώνοντας θα ήθελα να καταθέσω έναν παραλληλισμό που κάνει ο Γ. Π. Σαββίδης μεταξύ Καβάφη και Έλιοτ με αφορμή το συγκεκριμένο ποίημα: «Στο δράμα του, Φονικό στην Εκκλησιά (1935), ο αρχιεπίσκοπος Θωμάς Μπέκετ, για να μην αφήσει πια ορφανό το ποίμνιό του στην βίαιη κοσμική εξουσία του βασιλιά και των φεουδαρχών, επιστρέφει στην Αγγλία ύστερα από εφτά χρόνια εξορίας, αποφασισμένος να αντιμετωπίσει ακόμα και μαρτυρικό θάνατο. Στην ψυχική του προετοιμασία, έχει να δοκιμαστεί από τρεις κοσμικούς Πειρασμούς: της ανέμελης αισθησιακής ζωής· της εξουσίας που συνεπάγεται υποταγή της Εκκλησίας στον βασιλιά· ή της εξουσίας με προϋπόθεση να συμμαχήσει με τους φεουδάρχες για να προδώσουν μαζί τον βασιλιά.

Απροσδόκητα, εμφανίζεται και ένας τέταρτος Πειρασμός. Είναι ο άλλος εαυτός του Θωμά, και τον παρακινεί να επιδιώξει με κάθε τρόπο το πιθανό μαρτύριο, δηλ. την εξασφάλιση όχι τόσο της μεταθανάτιας κοσμικής δόξας όσο του επουράνιου μεγαλείου. Εκείνο που βοηθάει τον Θωμά να νικήσει και τούτον τον Πειρασμό, είναι η φωνή λαού των απλών γυναικών της Καντερβουρίας: «Κατάστρεψε τον εαυτό σου και χαθήκαμε!». Τότε η φωνή του Θωμά αντηχεί γεμάτη διαλεκτική και χριστιανική σοφία:
«Ο τελευταίος πειρασμός είναι η πιο μεγάλη προδοσία:να κάνεις το σωστό για τη στραβήν αιτία…»

Η καθημερινότητά μας ανθίζει θαύματα όχι με άμυαλα ή άκαρδα μεγάλα Ναι ή μεγάλα Όχι αλλά από τη στιγμή εκείνη που συνειδητοποιήσουμε τι είμαστε άξιοι να πράξουμε ή να μην πράξουμε, σε σχέση με τις επιθυμίες μας.

"Τα ποιήματα" του Κ. Καβάφη κυκλοφορούν από τις εκδόσεις Ύψιλον

9 σχόλια:

Ανώνυμος είπε...

"Θέλει αρετή και τόλμη η ελευθερία" εν προκειμένω της βούλησης για να λεχθεί ένα μεγάλο ναι ή ένα όχι.
Σπουδαίος και θαρραλέος είναι εκείνος που αποφάσισε ανεπηρέαστα να πράξει αυτό που πιστεύει και υποστηρίζει, χωρίς "φόβους", διλλήματα και αναστολές, χωρίς εγωκεντρισμούς και μεγαλοστομίες..
Προϋποθέτει όντως το γνώθι σαυτόν, δύναμη ψυχής κατ' αρχήν και κατά δεύτερον την προετοιμασία για την αποδοχή του οποιοδήποτε αποτελέσματος της μεγάλης απόφασης.
Εκεί ακριβώς έγκειται η ωριμότητα, η αξιοπρέπεια και η γενναιότητα του χαρακτήρα.
Συμφωνώ, να πράξουμε ή να μην πράξουμε όσα είμαστε άξιοι, σε σχέση με τις επιθυμίες μας και αυτό θα ήταν το ιδανικό, το τέλειο.
Στις σπάνιες αυτές στιγμές της απόλυτης άρνησης ή του μεγάλου ναι που θα μας ακολουθούν στην ζωή μας εύχομαι να λειτουργεί σωστά η διαίσθηση παράλληλα με την ορθή κρίση.
ΕΝΔΕΛΕΧΕΙΑ

Ενθαλπία είπε...

…από την ανωνυμία στην ψευδωνυμία.
Και πάλι δε βρίσκω λόγια για τις σκέψεις, την ανάπτυξή τους, τον τρόπο, τις αναφορές και επιλογές των κειμένων.
Είναι πράγματι το σωστό το όχι μεγαλειώδες έως ηρωικό. Άλλωστε, «Κι αγιάζει ο αναμάρτητος την ώρα που αμαρτάνει» παραπέμποντας στον αγαπημένο μου Αγ. Διονύσιο, και μόνο τότε «Το κρίμα το σηκώνει ατάραχη η πείρα» (Κ. Δημουλά, «Κενό»). Απλά κοινοποιώ δύο νέες για επεξεργασία σκέψεις μου που προέκυψαν απολαμβάνοντας την ανάρτηση του Υπουργού και το σχόλιο της Ενδελέχειας.
Αναρωτιέμαι λοιπόν, ποιος έχει την προίκα της διάκρισης ώστε να γνωρίζει πότε πρόκειται για το Μεγάλο το όχι το Σωστό και πότε για το πολύ έντεχνα μασκαρεμένο σε σωστό λάθος όχι. Πότε δηλ. λέμε όχι από ωριμότητα και ευθύνη και πότε από ατολμία, φυγοπονία, φιλαυτία… Πότε δε χρησιμοποιούμε τους «βαρβάρους» σαν μια κάποια λύση;
Αναρωτιέμαι επίσης μήπως συχνά εστιάζουμε εντελώς εσφαλμένα. Ο π. Α. Schmemann έλεγε ότι ο ορθόδοξος αποστέλλεται στον κόσμο όχι για να προσαρμόζεται ή για να αρνείται, αλλά για να αντιμετωπίζει δημιουργικά και με υπερφυσική αγάπη τον κόσμο.
Τροφή για σκέψη περιμένοντας να απολαύσω κι άλλες αναρτήσεις και σχόλια επί αυτών!!!

Τρίτο πρόσωπο είπε...

Με προβλημάτισε πολύ ή άποψη που λες Ενθαλπία πως ο ορθόδοξος αποστέλλεται στον κόσμο όχι για να προσαρμόζεται ή για να αρνείται, αλλά για να αντιμετωπίζει δημιουργικά και με υπερφυσική αγάπη τον κόσμο. Από την άλλη σκέφτομαι πως όντως το μεγαλύτερο πρόβλημα είναι το πώς θα ασκήσουμε διάκριση απέναντι στις μεγάλες στιγμές της ζωής μας. Θα ήθελες σε παρακαλώ να μου εξηγήσεις αυτά τα δυο σημεία Ενθαλπία;
Με συγκίνησαν πολύ οι παραπομπές σου από Δημουλά και αγ. Διονύσιο. Μου άρεσαν πολύ και οι απόψεις της Ενδελέχειας. Μπράβο. Το κείμενο του υπουργού όπως πάντα άψογο. Ευτυχώς που έχουμε να ασχολούμαστε με κάτι δημιουργικό και όμορφο στην κουβέντα μας και όχι με τα σκουπίδια του ίντερνετ.

Volta είπε...

Τις Περισσότερες φορές κρινόμαστε από τα αποτελέσματα των όποιων αποφάσεών μας.
Συμφωνώ με την άποψη πως είναι απίθανα δύσκολο να έχουμε τη σωστή διαίσθηση ώστε κάθε φορά να παίρνουμε τη σωστή απόφαση. Όμως το μεγάλο ναι και το σωστό όχι δεν έχουν τόση σημασία όσο το πώς και αν υποστηρίζουμε τις αποφάσεις που παίρνουμε. Δε νομίζω άλλωστε πως υπάρχει άνθρωπος που να μην έχει μετανιώσει για κάποια του απόφαση.
Είναι πάλι σωστό πως το μεγάλο ναι και όχι παίζονται για μια το πολύ δυο φορές στη ζωή μας. Αν έχουμε δουλέψει με τον εαυτό μας τότε (μέσα από μικροαποφάσεις παλαιότερων ζητημάτων) τότε θα έχουμε αρκετές πιθανότητες να αντιδράσουμε σωστά.
Και το σωστά, το ξαναλέω, δεν νομίζω πως είναι τόσο το όχι ή το ναι αλλά το πώς διαχειρίζεσαι αυτή σου την απόφαση έπειτα.
Τα σχόλια των προηγουμένων εξαιρετικά. Πολλά συγχαρητήρια.

Ανώνυμος είπε...

Κι αν χίλια λάθη έκανα
κι αν πόνεσα, αμφέβαλλα
και έκλαψα γι΄αυτά,
σήμερα στη γωνία καθισμένη
παρατηρώντας τη ζωή,
τίποτα δεν θα άλλαζα..
ούτε τελεία, ούτε ένα κόμμα..

"Έγινες καλύτερη"
φωνάζει η ψυχή μου
και την πιστεύω αληθινά,
γιατί εκείνη μόνο ξέρει
τόσο πολύ να μ'αγαπά,
να εκτιμάει τα σωστά..
στους ώμους της να κουβαλά
τα κρίματα μου τα πολλά..

Για να απαντήσω στον Volta κάπως ποιητικά..
Όταν παίρνουμε μια απόφαση θετική, έχοντας καλή πρόθεση και προαίρεση, νομίζω πως ακόμα κι αν στο μέλλον αποδειχτεί εσφαλμένη, τότε το αποτέλεσμα θα είναι λιγότερο βασανιστικό.
Μερικές φορές όμως, όταν συμβαίνει να επηρεάζει πολλούς, τότε οι συνέπειες μπορεί να είναι μεγάλες, απρόβλεπτες. Ας προνοούμε και ας μελετάμε με προσοχή κάθε παράμετρο του θέματος και ας σκεφτόμαστε τις επιπτώσεις του αρκετά μακροπρόθεσμα.
Αν δεν μπορούμε να το διαχειριστούμε, δίκαιο είναι να αρνηθούμε.
Τότε δεν κινδυνεύουμε να κατηγορηθούμε για καμιά δειλία, αλλά αντιθέτως για μεγαλοπρέπεια και δύναμη ψυχής.
Θα αισθανθούμε ότι πράξαμε το καλύτερο δυνατόν για εμάς και τους άλλους..
ΕΝΔΕΛΕΧΕΙΑ

Ενθαλπία είπε...

3o πρόσωπο, μόνο τον προβληματισμό μου μπορώ να αναλύσω καλύτερα. Τις απαντήσεις τις ψάχνω. Για την επιλογή του Ναι και του Σωστού Όχι δεν θα μπορούσα να πω τίποτα καλύτερο και περισσότερο από τον υπουργό. Όμως σχεδόν πάντα ελέγχομαι με δεύτερες σκέψεις για την ορθότητα, τη γνησιότητα και τα ενδεχομένως ασυνείδητα κίνητρα που μπορεί να επηρεάσουν τα σημαντικά ναι και όχι που κλήθηκα να πω. Ο Αγ. Ιωάννης στην Κλίμακα κάνει σαφές ότι το καλό μπορεί εύκολα να φαντάζει σαν κακό και αντίστροφα (Ζ΄ ξθ΄, ΚΣΤ΄ λζ΄, ΚΣΤ΄ κ΄) (π.χ 4ος πειρασμός του αρχιεπισκόπου Θωμά) και τότε η διάκριση καλείται να δώσει λύση. Η διάκριση ως χάρισμα όμως της Θ. Φώτισης και όχι κάποιας μεθοδικής λογικής ανάλυσης. Άλλωστε πως θα μπορούσε μια τέτοια να παραμετροποιήσει α-συνείδητα κίνητρα. Μία επίσης καλή λύση φαίνεται να είναι η πρόταση του π. Α. Schmemann. Την εξέφρασε για να παρακάμψει ένα άλλο ψευτοδίλημμα εκείνο της επιλογής μεταξύ μιας «Σύγχρονης Εκκλησίας» και της Παράδοσης, και την δανείστηκα ως στάση και κριτήριο ζωής γενικότερα. Διαισθητικά αρχικά, και όχι μόνο ίσως, υποψιάζομαι ότι ο σκοπός αγιάζει τα μέσα. Αρκεί ο σκοπός να είναι η Αγάπη. Η υπερφυσική αγάπη. Έτσι ο Αγ. Διονύσιος είπε το καθαγιαστικό όχι στη νομική, κανονιστική ηθική λόγω της αγάπης. Με την αγάπη γνώμονα μπορεί κανείς να αναλαμβάνει την ευθύνη που λέει και ο υπουργός για την όποια απόφαση και να είναι λιγότερο επαχθής. Και η αγάπη – με οποιαδήποτε μορφή- είναι δημιουργική και καταδεκτική των προκλήσεων για καλό αγώνα. Το είπε και ο ποιητής, χρόνια τώρα, στον Ερωτόκριτο.
Γροικήσετε του Έρωτα, θαμάσματα τα κάνει,
Εισέ θανάτους εκατό, όσοι αγαπούν τους βάνει….
Μαθαίνει τσι να πολεμούν τη νύχτα στο σκοτίδι…..
Κάνει τον ακριβό φτηνό, τον άσχημο ερωτάρη
Κάνει και τον ανήμπορο άντρα και παλικάρι.
…έτσι για λίγη χαλάρωση…. ο προβληματισμός παραμένει….

Razcolnicof είπε...

Τις περισσότερες φορές που θα πούμε ναι θα το μετανιώσουμε τις περισσότερες που θα πουμε όχι δεν θα το μετανιώσουμε.
Για τα όχι που δεν είπαμε θα μετανιώνουμε για χρόνια, για τα ναι που δεν είπαμε θα μετανιώνουμε μια ζωή.
Το ναι είναι ζωή το όχι είναι άρνηση.
Πολύ ωραία τα σχόλια σας.

Τρίτο πρόσωπο είπε...

Eνθαλπία σ' ευχαριστώ για την απάντηση. Θαυμάσια όσα αναφέρεις. Με πόσο απλό τρόπο δηλώνουν την καλλιέργειά τους κάποιοι άνθρωποι.

Ενθαλπία είπε...

Με πόσο απλό τρόπο δηλώνουν κάποιοι άνθρωποι την καλοσύνη και ευγένεια τους Τρίτο Πρόσωπο!!!